درباره چای
نام این گیاه در گویش چینی جنوبی چای و در گویش چینی شمالی به صورت تِی تلفظ می‌شد و هردو تلفظی از یک واژه یگانه در چینی قدیم هستند. مردم اروپای غربی نام این گیاه را از مردم خاورمیانه آموختند
نوشیدنی چای با دم کردن برگها، جوانه‌ها یا شاخه‌های فرآوری شده بوته چای گونه Camellia sinensis به مدت چند دقیقه درآب داغ درست میشود. فرآوری آن می‌تواند شامل اکسیداسیون، حرارت دهی، خشکسازی و افزودن گیاهان، گلها، چاشنیها و میوه‌های دیگر به آن باشد.
چای یک منبع طبیعی از کافئین، تئوفیلین، تیانین و آنتی اکسیدان‌ها است، اما تقریباً بدون چربی، کربوهیدرات‌ها، یا پروتئین. آن دارای طعمی مطلوب است که کمی تلخ و گس می‌باشد.
انواع چای براساس نوع فرآوری خود قابل تمایز هستند. برگهای بوته گیاه چای، اگربه سرعت پس از چیده شدن، خشک نشوند، پلاسیده و اکسیده میشوند. این فرآیند مشابه با تبدیل جو به مالت است، که درآن نشاسته به انواع شکر تبدیل میشود؛ برگهای آن به سرعت تیره میشوند، و سبزینه آن تخریب شده و مواد جوهرمازو درآن آزاد میشود. گام بعدی در فرآوری، متوقف ساختن رونداکسیداسیون در مرحله‌ای ازپیش‌تعیین‌شده و از طریق از بین بردن آب برگها با حرارت دادن آنها می‌باشد.
اصطلاح «تخمیر» (احتمالاً به وسیله پرورش‌دهندگان انگور) برای تشریح این فرآیند بکار برده شده، و حتی در مواردی که هیچ‌گونه تخمیر واقعی (یعنی این فرآیند با مخمر انجام نگرفته و اتانول هم تولید نشود) صورت نگرفته باشد، استعمال شده‌است. اما بدون کنترل دقیق رطوبت و دما، قارچ‌ها بروی سطح چای رشد می‌کنند. قارچ‌ها سبب تخمیر واقعی در چای میشوند که سبب آلودگی چای با مواد سمی و سرطان‌زا گشته، که در نتیجه آن چای را باید دور ریخت.
ازلحاظ سنتی، چای بر اساس درجه و دوره تخمیر شدن (اکسیداسیون) برگها، به گروه‌های زیر طبقه بندی میشود:چای سفید: برگهای تازه (جوانه‌ها) که تحت عمل اکسیداسیون قرار نگرفته‌اند؛ شکوفه‌های چای را برای جلوگیری از تشکیل سبزینه (کلروفیل) از نور خورشید می‌توان دور نگه داشت. چای سفید نسبت به دیگر انواع چای در مقادیر کمتری تولید میشود و می‌تواند از همان نوع چای که با روشهای دیگر تولید شده ازلحاظ قیمت نسبتاً گران‌تر تمام شود. این نوع چای در کشورهای دیگر به غیر از چین، کمتر شناخته شده‌است، اگرچه این شناخت با عرضه چای سفید به شکل کیسه‌ای، و نیز چای سفید سرد و فوری، بیشتر شده‌است.
چای سبز: فرآیند اکسیداسیون پس از گذشت زمان اندکی از طریق حرارت یا با بخار که یک روش سنتی ژاپنی است یا به وسیله بو دادن آن در تابه‌های داغ، به عنوان یک روش سنتی چینی متوقف میشود. برگهای چای را می‌توان به شکل برگهای جداگانه یا تبدیل شده به حبه که برای تولید چای باروتی استفاده میشود، برای خشک کردن کنارگذاشت. فرآیند اخیر، زمان‌بر بوده و به عنوان نمونه تنها برای چای‌های زرین (pekoe) با کیفیت بالا استفاده میشود. چای یک یا دو روز پس از چیدن، فرآوری میشود.
چای اولانگ (Oollong): عمل اکسیداسیون در حد فاصل بین استانداردهای زمانی مربوط به چای سبز و چای سیاه متوقف میشود. فرآیند اکسیداسیون دو تا سه روز به طول خواهد انجامید.
چای قرمز: می‌گذارند برگهای چای بطور کامل اکسیده شود. چای سیاه در بیشتر نقاط جنوب آسیا (هند، سریلانکا، بنگلادش، پاکستان و غیره)، و نیز درقرن اخیر دربسیاری از کشورهای آفریقائی از جمله کنیا، بروندی، روآندا، مالاوی و زیمبابوه متداول بوده‌است. ترجمه لغت به لغت عبارت «چای قرمز» را در زبان چینی، می‌توان برای عاشقان چای بکار برد. چینی‌ها آن را «چای سرخ» می‌نامند زیرا رنگ مایع دم کرده آن سرخ است. غربی‌ها هم آن را «چای سیاه» می‌گویند چون برگهای چایی که معمولاً دم می‌کنند به رنگ مشکی است. اما چای قرمز به Rooibos نیز اشاره می‌کند، که یک ماده دم‌کردنی گیاهی tisane رایج در آفریقای جنوبیمحسوب میشود. فرآیند اکسیداسیون از حدود دو هفته تا یک ماه طول خواهد کشید. چای سیاه در طبقه‌بندی دیگر به عنوان چای «ناب» یا CTC (خرد، پخش و به هم پیچیده، روش تولیدی که درسال۱۹۳۲ابداع شده‌است) مطرح میشود. چای‌های سیاه غیر مخلوط نیز از طریق مکان، زمان و فصل (اول، دوم، یا پاییز) تولید خود شناخته میشوند. چای‌های ناب و CTC طبق کیفیت برگ پس از تولید و بر اساس سیستم Orange Pekoe نیز درجه‌بندی میشوند.
پوئر (Pu-erh): (در فلات کانتون چین به عنوان پولی (polee) نیز خوانده میشود)، دو نوع از این چای وجود دارد، «خام» و «رسیده». نوع خام یا سبز آن را می‌توان بلافاصله مصرف نمود یا گذاشت تا رسیده‌تر شود. طی فرآیند رسیدن گیاه چای، چای متحمل عملیات تخمیر ثانویه و میکروبی (باکتریایی) میشود. پوئر رسیده از از برگ سبز چای ساخته میشود که بطور مصنوعی اکسیده میشود تا به طعم فرآیند رسیدن طبیعی خود نزدیک شود. این عمل تحت فرآیند مشابهی کنترل میشود تا آنها را با هم ترکیب نماید که در آن هم رطوبت و هم دمای چای بطور دقیقی تحت نظارت قرار می‌گیرد. هردو نوع چای پوئر معمولاً به اشکال مختلفی متراکم میشوند ازجمله قالبی، قرص‌مانند، کاسه‌ای شکل یا قارچ‌مانند. درحالی که بیشتر انواع چای درهمان سال اول تولید خود، مصرف میشوند، اما چای پوئر را برای بهبود طعم آن می‌توان دِیرتر مصرف کرد و نوع خامش را بین ۳۰ تا۵۰ سال و نمونه رسیده اش را بین۱۰ تا ۱۵سال نگهداری نمود، اگرچه کارشناسان و طرفداران آن درمورد دوره زمانی بهینه توقف فرآیند رسیده شدن چای با هم اختلاف دارند. بیشتر اوقات، پوئر را برای مدت 5 دقیقه درآب جوش خیس می‌کنند. علاوه براین، برخی از ساکنان تبت از پوئر را با کره گاو کوهاندار تبتی (yak)، شکر و نمک می‌جوشانند و چای کره گاوی که بسیار مقوی هم هست را تهِیه می‌کنند. چای‌هایی که همچون پوئر و لیوبائو Liu bao بر روی آنها اکسیداسیون ثانویه واقع میشود، در چین به عنوان چای سیاه شناخته میشوند. این را نباید با اصطلاح انگلیسی چای سیاه اشتباه گرفت که درچین به آن چای قرمز می‌گویند.
چای زرد: یا تحت نام «چای با کیفیت» در دربار سلطنتی استفاده شود، و یا چای مخصوصی مشابه با چای سبز، این نوع چای مرحله کند تری از خشک را سپری می‌کند.
کوکیچا (Kukicha): همچنین چای زمستان نیز نامیده میشود، کوکیچا از شاخه‌های کوچک و برگهای کهنه و هرس شده گیاه چای طی فصل زمستانه و با برشته‌سازی، عمل می‌آید. این ماده به عنوان یک غذای سالم در ژاپن و نیز در رژیم‌های افزایش طول عمربطور رایجی مصرف میشود.
ژنمایکا (Genmaicha): درزبان ژاپنی به معنای چای برنج قهوه‌ای رنگ است، آن چای سبزی است که با برنج خشک قهوه‌ای برشته شده (برخی اوقات برنج بوداده) ترکیب میشود، و در ژاپن بسیار متداول بوده اما درچین هم مصرف میشود.
چای گل (عطری): چای‌هایی که با گلها فرآوری یا دم میشوند و هر نوع گلی هم برای گونه خاصی از چای همچون چای سبز یا سرخ، استفاده میشود. معروف‌ترین چای عطری، چای یاسمن (هیوآنگ پین در فلات کانتون، هوآچا که نوعی درخت گل در ماندارین چین است) یا چای سبز یا اولانگ معطر (یا دم شده) با گل‌های یاسمن است. گل‌های رز، سدر، لیچی (Lychee)، گلOsmanthus، و گل داوودی نیز جزو گل‌های رایج مورد استفاده در این نوع چای هستند.
تاریخچهچای، ابرار اقت‍صادی، (۱۲ مرداد ۱۳۸۳): ص ۲۶.
دکتر، رویحه، امین، (التداوی بالأعشاب) ، دار القلم، بیروت، لبنان، چاپ ششم. انتشار سال ۱۹۸۱ میلادی به (عربی).
دکتر:عرموش، هانی، “ (فوائد الشای) “، چاپ: دار النفائس، بیروت. لبنان. 1006 میلادی.
وب‌گاه سیمرغ، دانشنامه رشد، ریدرز دایجست، مترجم از ریدرز دایجست: اختر بهرامی، شیدا شیدائی فربوته چای برای نخستین بار در چین [۱] و در حدود پنج هزار سال پیش شناخته شد که به تدریج خواص درمانی آن کشف شد. علاوه بر آن از چای برای مصارف رنگ‌آمیزی نیز استفاده می‌شده‌است.هلندی‌ها در سده هفدهم چای را از چین به اروپا بردند. در اروپا چای در مغازه‌های عطاری عرضه می‌شد. نیکولاس تولپ پزشک هلندی در کتاب خود تحت عنوان مشاهدات پزشکی در سال ۱۶۴۱ اعلام کرد: با نوشیدن چای از همه بیماری‌ها در امان هستید و عمرتان طولانی میشود. در قرن ۱۸ زمانی که «آن» ملکه انگلیسی چای را بجای آبجو انگلیسی به عنوان نوشیدنی صبحانه خود انتخاب کرد، مُد بر مباحث پزشکی غلبه کرد.نوشیدن چای برای مدتی در مستعمرات انگلیس در آمریکا تحریم شد. زمانی که بریتانیایی‌ها بر خریداران چای حتی برای اهداف درمانی، مالیات تحمیل کردند، مستعمره‌نشینان در برخی جوامع به اعتراض برخاستند، بعدها همین معترضان تندخو مخفیانه سوار کشتیهای بریتانیایی شدند و ۳۴۲ صندوق چای را به «لنگرگاه بوستون» بردند و با بهای ارزان‌تری فروختند.
افسانه‌های پیدایش چای
بر اساس افسانه‌ای یکی از سالکان در کوه چای مشغول مراقبه بوده. ولی دائم چشمهایش بسته می‌شده. برای این‌که بتواند چشمهایش را باز نگه دارد پلک‌هایش را می‌برد و به درون کوهستان پرتاب می‌کند. از آن پلک گیاهی بنام چای می‌روید که هدیه ایست از طرف خداوند برای افرادیکه به مراقبه (مدیتیشن) می‌نشینند.
براساس یک داستان قدیمی حدود پنج هزار سال قبل تعدادی برگ چای در اثر وزش باد به درون یک فنجان آب داغ که در دست «شن نونگ» امپراتور چین بود، افتاد و حاکم نتیجه این حادثه را به عنوان یک تحول بزرگ برای آب ساده و بی طعم اعلام کرد. در پی آن مصرف چای همه‌گیر شد.
در یک افسانه عامه چینی، شن نونگ (Shennong)، امپراتور چین ابداع کننده اسطوره‌ای کشاورزی و طب چینی حدود ۵۰۰ سال پیش درحال سفر بوده‌است. وی که به دلیل تبحرش در روشهای علمی مشهور بوده، براین اعتقاد بود که مطمئن ترین روش برای نوشیدن آب این است که ابتدا آن را بجوشانند. یک روز متوجه شد که تعدادی برگ در داخل آبی افتاده که وی آن را جوشانده بود. پادشاه نکته بین و کنجکاو جرعه‌ای از آن را نوشید و از طعم مطلوب و خواص نیروبخش آن شگفت زده شد. برخی از افسانه‌های دیگر می‌گویند که امپراتور خواص طبی برخی از گیاهان را برای خود آزمایش می کرد، که برخی از آنها سمی بودند، اما آزمایش بر روی چای نشان داد که آن نوشدارو است. داستان شن نونگ در کتاب «لویو چا جینگ» نیز که یک اثر قدیمی مربوط به این موضوع است، ذکر شده است.
یک اسطوره چینی که در مکاتب بودائیسم و بودیهارما (Bodhiharma) رایج است با کشف چای اعتبار یافته‌است. بودیهارما، راهب نیمه افسانه‌ای بودائی، پایه گذار مکتب بودائی Chan به چین سفر کرد. او چون طی عمل تمرکز حواس به خواب فرو رفته بود، خشمگین شد و ازاینرو پلکهای چشمان خود را قطع کرد. بوته‌های چای از نقطه‌ای روئید که وی پلکهای خود را درآنجا انداخت. برخی اوقات، این داستان را درباره گوتاما بودا به جای بودیهارما بازگو می‌کنند.
آسیا
خاستگاه گیاه چای شرق و جنوب چین، میانمار شمالی، و ایالت آسام هند را دربرمی گیرد. رشد فوری (لجام گسیخته) گونه آسامی چای در نواحی قابل مشاهده‌است که از استان یانا (Yunnan) تا بخش شمالی میانمار و آسام در هند را پوشش می‌دهد. گونه sinesis چای بطور طبیعی درنواحی شرقی و جنوب شرق چین می‌روید. تحقیقات اخیر و وجود گونه‌های دورگه از نوع چای در نواحی گسترده‌تری از مناطق مذکور بیان‌گر آن است که خاستگاه چای درنقطه‌ای واقع شده که شامل بخش شمالی میانمار و ایالت‌های یونان و سیچوان چین میشود.
ریشه‌های استفاده بشر از چای در افسانه‌های متعددی بیان شده، اما مکانی که برای اولین بار چای تولید شده، نامعلوم است.
چین
چای نقش مهمی را در فرهنگ آسیا به عنوان یک نوشیدنی پرمصرف، و شفابخش و نیز نمادین از موقعیت اجتماعی در طول قرن‌ها، ایفا نموده‌است. عجیب نیست که کشف آن به ریشه‌های مذهبی یا سلطنتی نسبت داده میشود. در واقع چین قرن‌هاست که از چای برخوردار است. متخصصین این نوشیدنی را به عنوان درمانی برای گروهی از بیماری‌ها می‌دانند، و اشرافیت در مصرف چای خوب به عنوان نشانه‌ای از جایگاه اجتماعی محسوب می‌شده و مردم عادی فقط می‌توانستند از طعم آن استفاده کنند.
با این که خاستگاه چای به عنوان یک داروی گیاهی مفید برای بیدار ماندن، نامعلوم است، اما چین به عنوان خاستگاه مصرف چای، سابقه تاریخی دست کم ۱۰۰۰ سال پبش از میلاد را به ثبت رسانده‌است. سلسله هان (Han Dynasty) از چای به عنوان دارو استفاده می‌نمودند. استفاده از چای به عنوان یک نوشیدنی فرحبخش در مناسبتهای اجتماعی به تاریخ سلسله تانگ (Tang Dynasty) و پیش از آن برمی گردد.
کتاب «چاجینگ» (陸羽) اثر لویو (陸羽) نویسنده سلسله تانگ، اولین کار برروی این موضوع می‌باشد. براساس کتاب چاجینگ که به سال ۷۶۰نوشته شده، نوشیدنی چای درآن زمان متداول بوده‌است. این کتاب تشریح می‌نماید که چگونه چای عمل می‌آمده، برگهای آن فرآوری می‌شده، و چگونه به عنوان یک نوشیدنی تهیه می‌شده‌است. آن همچنین راجع به چگونگی ارزیابی نوع چای نیز توضیح داده‌است. دراین کتاب حتی از این مطلب سخن به میان آمده که چه نقاطی بهترین مکان برای کاشت چای بوده‌اند.
درآن زمان تاریخچه چای، ماهیت این نوشیدنی و سبک تهیه آن با روشی که ما امروزه بکار می‌بریم، متفاوت بوده‌است. برگهای چای به صورت قالب‌هایی فرآوری می‌شدند. این قالب خشک شده، که کلاً به نام چای آجری نامیده می‌شد داخل یکهاون سنگی کوبیده می‌شد. آب داغ به گرد این قالب چای افزوده می‌شد، یا آن را داخل کتری‌های سنگی می‌جوشاندند و به عنوان یک نوشیدنی گرم مصرف می‌نمودند.
نوعی از چای متراکم که به عنوان چای سفید خوانده می‌شد، تا پس از دوره سلسله تانگ (۹۰۷-۶۱۸م) تولید می‌شد. این نوع خاص چای سفید تانگ به هنگام بهار چیده می‌شد که درآن رشد بوته‌های جوان چای همچون سوزنهای نقره‌ای فراوان بود. این دست‌چین‌های اول چای به عنوان ماده خام در تهیه چای متراکم استفاده می‌شد.
ظهور چای بخارداده و گرد (پودری)
طی دوره سلسله سانگ (۱۲۷۹-۹۶۰)، نحوه تولید و تهیه همه نوع چای تغییر نمود. چای سانگ شامل اشکال کلاسوری (آزادبرگ) بود (برای حفظ خاصیت مطلوب و مورد نظر برای جامعه درباری)، اما شکل جدید پودری آن به وجود آمد. برگهای چای چیده می‌شدند و برای حفظ خاصیت رنگ و طراوت آن بخارداده می‌شدند. پس از عمل بخاردادن، این برگها خشک می‌شدند. سپس چای نهایی کاملا به صورت پودر درمی آمد و درداخل کاسه‌های بزرگی هم زده می‌شد. نوشیدنی حاصله به دلیل ظاهر زمردی سیر یا سفید قوس و قزحی (رنگین کمانی) و نیز نیروی شاداب سازی و سلامتی بخش خود بسیار مورد توجه قرار می‌گرفت. چای نوشیدنی درمیان مقامات دولتی و روشنفکران در طول دوران سلسله سانگ در جنوب چینی (قرون۱۲و۱۳) رواج داشت. آنها هنگام صرف چای، به اموری چون خواندن شعر، خطاطی، نقاشی، و بحث فلسفی می‌پرداختند. برخی اوقات نیز آنها درمکان‌هایی که چای و بساط چای رایج بود، مسابقاتی برای کیفیت چای به راه می‌انداختند. زمانی که هوی ژونگ، پادشاه سلسله سانگ، مدعی شد که چای سفید از لحاظ مرغوبیت در راس تمام انواع چای قرار دارد، وی حرکت تکاملی را برای دستیابی به یک گونه جذاب ازچای را به راه انداخت.
این نوع سبک سانگ با تهیه چای با پودر آن در سرامیک آلات طی مراسمی زیبا که به نام مراسم چای سانگ شناخته شده، همراه بود. راهبان ژاپنی که دراین زمان به چین سفرکرده بودند، این مراسم تهیه چای را آموخته و با خود به وطنشان بردند. اگرچه این مراسم بعدها درچین منسوخ شد، اما این سبک سانگ تهیه چای در ژاپن تحت عنوان مراسم چای تکامل یافت و تاامروز نیز ادامه دارد.
بسیاری از ارقام چای سفید با طعمهای جذاب برای جامعه درباری درطی دوره سلسله سانگ تهیه گردید. هوی ژونگ که بین سالهای ۱۱۲۵-۱۱۰۱ بر چین حکومت می‌کرد، چای سفید را بهترین نوع چای می‌دانست، و با توسعه ارقام مختلف چای سفید در میان سلسله سانگ مشهور شد، وازآن جمله نشاء یشمی قصر و نشاء نقرابی ابریشمی چای، است. تولید چای سفید مستلزم کار بسیار فشرده و طاقت فرسائی بود. درابتدا، چای از گونه‌های انتخاب شده بوته‌های عمل آمده یا درختان چای وحشی دراوایل بهار، چیده می‌شد. چای فوراً در معرض بخار قرار می‌گرفت، و سپس جوانه‌های آن انتخاب شده و پوسته بیرونی وگره خورده برگ چای کنده می‌شد. تنها بخش ظریف داخلی جوانه چای در آب چشمه خیسانده شده و سپس خشک می‌شد. این فرآیند چای سفیدی را به وجود می‌آورد که به اندازه ضخامت کاغذ باریک و نازک بودند.
زمانی که عمل فرآوری انجام شد، چای نهایی توزیع می‌شد و اغلب به عنوان خراج یا مالیات به شکل فله به دربار سانگ ارسال می‌شد. آن سپس به صورت گردی سفید–نقره‌ای رنگ کاملاً خرد می‌شد و برای استفاده در مراسم چای سانگ، درون ظروف سرامیکی بزرگ هم زده می‌شد. این چای‌های سفید پودری نیز درآن دوره برای انجام مسابقات معروف هم زنی چای استفاده می‌شد.
بو دادن و دم کردن
بخار دادن به برگهای چای، فرآیندی مقدماتی بوده که برای قرن‌ها جهت تهیه چای بکار گرفته می‌شد. پس از تبدیل چای متراکم به شکل پودرچای، یکبار دیگر تولید چای برای تجارت و توزیع، تغییر نمود. چینی‌ها روش متفاوتی را برای فرآوری چای در اواسط قرن ۱۳ میلادی ابداع نمودند. برگهای چای ابتدا برشته می‌شد و سپس به جای بخار دادن آنها را خرد می‌کردند. این روش، خاستگاهی برای چای‌های دارای کیفیت پایین امروزی و دم کردن آنها است.
درسال ۱۳۹۱، دربار سلسله مینگ فرمانی را صادر کرد که طی آن تنها چای فله به عنوان خراج پذیرفته می‌شد. درنتیجه، تولید چای فله افزایش یافت و شیوه‌های فرآوری آن پیشرفت نمود. به زودی، بیشتر چای‌ها به صورت برگ کامل، فله توزیع شده ودر در ظروف سفالی دم می‌شدند.
اکسایش
تخمیر چای ارتباطی به تخمیر با مخمر ندارد. آن در واقع اکسایش برگهای چای است. در قرن ۱۷، پیشرفت‌های متعددی در تولید چای صورت گرفت. در بخش جنوبی چین، برگهای چای را در ابتدا درزیر آفتاب خشک شده و سپس نیمه تخمیر گردیده، و از آن چای سیاه دراگون (اژدها) یا اولانگ تولید می‌نمودند. اما، این روش در باقی نقاط چین معمول نبود.
کره
اولین مدرک مستند تاریخی اعطای چای به یکی از خدایگان آباء و اجدادی در مراسمی در سال ۶۶۱ است که درآن یک پیشکش چای به روح شاه سورو از گایا، بنیانگذار سلسله جوموان گایا (Geumgwan Gaya) (۵۶۲-۴۲) تقدیم شده‌است.
شواهد به دست آمده از سلسله گوریو (۱۳۹۲-۹۱۸) نشان می‌دهد که هدایایی از چای در معابد بودائی به ارواح راهبان گرانقدر تقدیم می‌شده‌است. در دوره سلسله جوسیون (Joseon Dynasty) (۱۹۱۰-۱۳۹۲)، خانواده سلطنتی یی Yi و طبقه اشراف برای انجام آداب و رسوم ساده خود، در «مراسم روز چای» که یک مراسم فراگیر درآن زمان بود از چای استفاده می‌نمودند، در حالی که در مراسم چای مخصوص برای مناسبتهای ویژه‌ای آن را بکار می‌بردند. این موارد در کشورهای دیگر وجود نداشت.
دراواخر دوره جوسیون، افراد معمولی به این مراسم می‌پیوستند و از چای برای برگزاری مراسم اشرافی استفاده می‌کردند، که درپی آن نمونه موجود در چین بر مبنای متن ژوگزای، تشریفات خانوادگی می‌باشد.
ظروف سنگی رواج داشت، سرامیک‌آلات بیشتر معمول بود که عمدتاً در کوره‌های روستائی با خاک چینی کمیابی ساخته می‌شد، چراکه خاک چینی سلطنتی با دراگون‌های آن از همه نادرتر بود.
ازلحاظ تاریخی ظاهر کاسه‌ها و فنجان‌ها بر اساس تاثیرات مذهبی، طبیعتگرا است. رنگ سبز بیدی یا یشمی آنها، پانچونگ، یا سینی‌های رنگ و رفته برنز مانند برای مراسم بودائی چائی؛ ناب‌ترین رنگ سفید در طرح‌های کم‌رنگ چینی آلات برای مراسم چای کنفسیوس؛ چینی‌های زمخت‌تر و بلورجات متمایل به طوسی برای مراسم چای آنیمیستی (روح باوران) و یا برای صادرات به ژاپن استفاده می‌شد که درآنجا به آن ظرف نگهداری برنج (gohan chawan) می‌گفتند. بافت سطحی نسبتاً هنرمندانه آن از خاک رس و ماسه در ترکیب با لایه نازکی از شیشه ساخته شده بود که به خصوص دارای ارزش بالا بوده و از آن کپی برداری می‌شد. تصادفی بودن این آفرینش (هنری) را می‌توان به عنوان یک لحظه سرنوشت‌ساز کنونی بیان کرد که برای اربابان تولید کننده چای از اهمیت برخوردار بوده‌است.
برخلاف سنت چینی، هیچ یک از ظروف چای کره‌ای را در مراسم مزبور، به عنوان آزمایش در یک نت موسیقی زیبا بکار نمی‌برند. در عوض قضاوت راجع به آنها براساس طبیعی بودن شکل، حس، و رنگ‌آمیزی آنها است.
ابتدایی‌ترین نوع چای مصرف شده در مراسم‌های چای، به شدت تحت تاثیراستفاده از قالب‌های چای سیاه قرار داشته، و معادل قدیمی آن چای پوئر هنوز هم در چین رایج است. بهترین نمونه‌های چای مورد توجه قرار داشته، و چای با قدمت زیاد از چین وارد شده و رواج خاصی در دربار داشته‌است. اما واردات گیاه چای توسط راهبان بودائی نمونه‌های مرغوب‌تری از چای را وارد کره و مراسم چای درآن نمود.
درحالی که چای سبز همچون «چاکاسول» یا «چاگنو»، بیشتر مصرف میشود، اما انواع دیگر چای همچون Byeoksoryung” Chunhachoon, Woojeon, Jakseol, Jookro Okcheon، و نیز چای معطر گل داوودی، چای برگ خرمالو، یا چای بومادران را می‌توان در زمان‌های مختلف سال مصرف نمود. راهبان بودائی با تقدیم نذورات در مراسم چای شرکت می‌کنند. اما اصالت گوریو (Goryeo) و بعد از آن راهبان فرقه یانگبان کنفسیوس به این مراسم رسمیت داده‌اند. مراسم چایی همواره برای مناسبتهای مهمی بکار می‌رود همچون سالروز تولد، بزرگداشت‌ها، یادکردن از دوستان قدیمی، و بطور فزاینده روشی برایمکاشفه از طریق تمرکز حواس Seon.
وارد کردن چای و فرهنگ چای
اولین مراجع شناخته شده برای چای سبز در ژاپن در متنی قرار دارد که توسط یک راهب بودائی در قرن نهم نوشته شده‌است. چای به یک نوشیدنی در میان طبقات مذهبی ژاپن تبدیل شد زمانی که راهبان و مبلغان ژاپنی به چین اعزام شدند تا فرهنگ مربوط به چای وارد شده به ژاپن را بیاموزند. اولین نوع چای احتمالاً به شکل قالبی از چین وارد شد. شواهد باستانی نشان می‌دهد که اولین بسته بذر چای از طریق کاهنی به نام Saicho در سال ۸۰۵ و بعدها توسط فرد دیگری به نام Kukai درسال ۸۰۶ وارد شد. چای به یک نوشیدنی برای طبقات سلطنتی درزمان پادشاه ساگا (嵯峨天皇) شاه ژاپن تبدیل شد زمانی که وی کشت گیاه چای را در ژاپن رواج داد. بذرهای آن از چین وارد، و کشت آن در ژاپن آغاز گردید.
کتاب چای Kissa Yojoki
درسال ۱۱۹۱، کاهن مشهور فرقه بودائی زن (zen) با نام Eisai بذرهای چای را به کیوتو برگرداند. مقداری از این بذرها برای مایوشونین کاهن آورده شد و مبنایی برای چای Uji گردید. قدیمی‌ترین کتاب تخصصی راجع به چای در ژاپن، Kissa Yojoki یا 喫茶養生記 (چگونه با نوشیدن چای سالم بمانیم) از سوی ایسای نوشته شد. این کتاب دو جلدی درسال ۱۱۲۱ پس از دومین و آخرین دیدار وی از چین نوشته شده‌است. چای نوعی عامل درمان نهایی ذهنی و طبی است و این توان را دارد تا زندگی بشر را پربارتر و طولانی تر بکند. مقدمه کتاب درباره این مطلب شرح می‌دهد که چطور چای می‌تواند اثر مثبتی بر پنج اندام حساس بدن و به ویژه قلب داشته باشد. آن راجع به خصوصیات طبی چای توضیح می‌دهد که شامل تقلیل اثر الکل شده و به عنوان یک محرک موجب درمان دمل‌ها، فرونشاندن تشنگی، رفع سوء هاضمه، بهبود بریبری، جلوگیری از بیحالی (کسلی)، و بهبود فعالیت دستگاه ادراری و مغز میشود. بخش اول آن کتاب درباره اشکال گیاه چای، گلها و برگهای چای توضیح داده و بیان می‌کند چطور گیاه چای رشد نموده و برگهای چای فراوری میگردد. فصل ۲، درکتاب درباره میزان مصرف و روش خاص لازم برای درمان بیماری‌های فیزیکی افراد شرح می‌دهد.
ایسای به طبقه جنگجو پیشنهاد می‌کند چای بنوشند که سرشناسی سیاسی ویژه‌ای را پس از دوره هاین به دست آورده بودند. ایسای بیان می‌کند که شوگون عادت داشت هرشب مقدار زیادی چای بنوشد. درسال ۱۲۱۴، ایسای کتابی را عرضه نمود که آن را خطاب به ژنرالی نوشت و در آن از منافع سلامتی حاصل از نوشیدن چای اشاره نمود. پس از آن، رسم نوشیدن چای در میان سامورائی‌ها معمول گردید. از همان ابتدا، چای سبز دربین مردم با فرهنگ ژاپن رواج یافت. نوشیدنی برای طبقه بالای جامعه و نیز کهانت بودائی در ژاپن. تولید افزایش یافت و چای بطور فزاینده در دسترس قرار گرفت، اگرچه هنوز ازاین امتیاز طبقه بالاتر اجتماع برخوردار بودند.
برشته‌سازی چای به ژاپن معرفی شد
درقرن ۱۳ و دوره سلسله مینگ، جنوب چین و ژاپن بیشتر از تبادل فرهنگی برخوردار بودند. تجارت عمده‌ای صورت می‌گرفت و روش برشته‌سازی در فرآوری چای در کیوشوی ژاپن رواج یافت. چون روش بخاردهی (درقرن ۹ م.) و برشته سازی (قرن ۱۳ م.) طی دوره مختلف به ژاپن آورده شده، چای‌های این دوره نسبت به دیگر چای‌ها متمایز هستند.
پیدایش فرهنگ چای در ژاپن
سرگرمی‌ها در قرون ۱۲ و ۱۳ در چین متداول بود. خواندن شعر، خطاطی، نقاشی، و بحث فلسفی در حالی که مراسم چای طی چند قرن از سوی راهبان بودائی (زن) و تحت رهبری اساسی راهبی به نام سنو رایکو (۱۵۹۱-۱۵۲۲) رواج می‌یافت. در واقع، هر دو مورد نوشیدنی و مراسم چای نقش فعال خود را در سیاست فئودالی ایفا می‌کردند. شماری از مذاکرات مهم در میان رهبران ملوک الطوایف درصحنه مقرراتی و بی سر و صدای مراسم چای برگزار می‌شد. تا پایان قرن ۱۶م، مسیر جاری چای تعیین شد. نهایتاً، چای سبز قابل دسترس توده‌های مردم شد، و به رایج‌ترین نوشیدنی ملی تبدیل شد.
چای سبز جدید ژاپن
درسال ۱۷۳۸، سوئن ناگاتانی، چای 煎茶 یا senchai (سنچای) را که شکل تخمیرنشده‌ای ازچای سبز بود، توسعه داد. برای تهیه چای سنچای، اولین برگهای تحت فشار اولیه بخار است که بعداً به چای کلاسوری تبدیل و خشک میشود.
به سال ۱۸۳۵، کاهای یاماموتو چای نوع گیوکورو (gyokuro) بهترین نوع چای سبز فله با برگ کلاسوری می‌باشد و با سایه انداختن درختچه‌های چای که طی هفته‌ها موجب افزایش بهره برداری محصول شده تا خواص شیمیائی برگ را به روش‌هایی تغییر دهد که از نظر بیشتر مصرف‌کنندگان چای سبز مطلوب گردد. چای maccha جدید از بطور طبیعی از همان درختچه‌های انبوه تحت عنوان گیورکو به دست آمده و پور خالص آن بطور کامل با آب داغ مخلوط میشود، و از این چای در مراسم چای ژاپن استفاده میشود.
ماشین خردکن
درپایان دوره میجی (۱۹۱۲-۱۸۶۸) ماشین تولید چای سبز به بازار عرضه شده بود و جایگزین تهیه دستی چای شد. این ماشین‌ها برای مقاصد مقدماتی چون خشک کردن، کوبیدن (خرد کردن)، خشکسازی ثانویه، کوبیدن نهایی، و بخاردهی چای بکار می‌رود.
خودکار کردن
خودکارسازی به بهبود کیفیت و کاهش بار کار کمک می‌کرد. حسگرها و کنترل‌های کامپیوتری در اتوماسیون ماشینی به نحوی ارائه شده‌اند که کارگران غیر ماهر نیز بتوانند بدون آسیب به کیفیت چای محصول برتر چای را تولید کنند. نواحی مشخصی در ژاپن به عنوان تولید کننده انواع مخصوص چای سبز شناخته شده‌اند، و نیز چای‌هایی با کیفیت استثنائی چرا که خود برگهای سبز چای به عنوان کالای بسیار ارزشمند محسوب میشود. این ترکیب از عطا طبیعت و پیشرفت‌های فنی بشری موجب تولید استثنائی‌ترین محصولات چای سبز میگردد که در بازارهای امروزی فروش می‌روند. امروزه، چای سبز برشته شده دیگر در ژاپن رایج نبوده و در عوض، از گرد چای در مناسبت‌ها و مراسم استفاده میشود.
ایران
پیشینهٔ مصرف چای در ایران به سده هفدهم میلادی می‌رسد. جهانگردان از چایخانه‌هایی گفته‌اند که بزرگان و توانگران در آن جا جمع شده و چای می‌نوشیدند.
محمد علی معروف به کاشف السلطنه چایکار، متولد ۱۲۴۴ خورشیدی در تربت حیدریه، که از دارالفنون و سپس از سوربنفرانسه فارغ‌التحصیل شده بود، با عنوان ژنرال کنسول ایران در سال ۱۲۷۶ خورشیدی، مأمور خدمت در هند شد. وی به عنوان سفیر ایران در هندوستان در روزگار مظفر الدین شاهقاجار اولین فرد ایرانی است که با همت والای خود و در نقش یک بازرگان به فراگیری شیوهٔ کاشت و مصرف در ایران و جهان پرداخت. وی با تلاش زیاد و نبوغ خود توانست نژادهای خوب و مقوی چای را کشف نموده و با زاد و ولد آنها نام خود را ماندگار نماید. همچنین او شهر لاهیجان را به دلیل وجود هوای مناسب برای کشت چای انتخاب کرد. این شهر امروز به عنوان مرکز کشت چای در ایران درآمده‌است. مقبرهٔ کاشف‌السلطنه در لاهیجان امروز به صورت گنجینهٔ تاریخ چای ایران در لاهیجان درآمده‌است. سهم ایران ۴ تا ۵/۴ درصد از مصرف کل چای جهان است.
در چند سال اخیر صنعت چای ایران دوره تلخی را پشت سر گذاشته که به گواه دست اندرکاران، در تاریخ صد ساله صنعت چای ایران بی‌سابقه‌است.
چای در کل جهان توزیع میشود
مارکو پولو، سیاح ونیزی در سفرنامه خود از چای سخنی به میان نیاورده‌است، تصور میشود که اولین گروه اروپائیان که با چای سروکار داشته‌اند، مسیحیان ساکن در پکن باشند که در دربار امپراطورهای اواخر سلسسله مینگ (Ming) حضور داشته‌اند؛ یا کاشفان پرتغالی باشند که ازژاپن درسال ۱۵۶۰ دیدار نمودند. روسیه درسال ۱۶۱۸ پس از امپراطور مینگ چینی که چای را به عنوان هدیه برای سزار میشل اول پیشکش فرستاد، به خواص چای پی بردند.
به زودی چای به اروپا عرضه گردید که به سرعت در میان ثروتمندان فرانسه و هلند رواج یافت. استفاده انگلیس از چای به حدود سال ۱۵۶۰ برمی گردد و به شاهزاده پرتغالی، «کاترین از براگنزا» و همسر ملکه یعنی «چارلز دوم از انگلستان» نسبت داده میشود.
تقاضای فراوان برای چای در بریتانیا سبب کسر (تراز) تجاری نسبت به چین شد، و باعث شد تا انگلستان در اواسط قرن نوزدهم خود به تولید آن بپردازد. استفاده از بذرهای آن که از چین قاچاق می‌شد (نوعی ممنوعیت ورود برای خارجی‌ها به نواحی کشت چای وجود داشت)، و سبب ایجاد آزمایش‌های ناموفق برای انگلستان گردید اما نهایتاً موفق شدند کشت مولد آن را در بخشهایی از مستعمرات آن کشور در هند که واجد آب و هوا و خاک مناسبی بود، انجام دهند. آنها تلاش نمودند تا کسری تجاری خود را با فروختن تریاک به چین جبران نمایند که بعدها سبب جنگ اول تریاک در سالهای ۱۸۳۸ تا ۱۸۴۲ گردید.
ساکنان بوستون درسال ۱۷۷۳ در اعتراض به سیاست چای و مالیات آن انجمنی به نام انجمن چای بوستون تشکیل دادند و انبارهای چای بریتانیا را تخریب کردند. پیش از اقدام این انجمن، ساکنان ۱۳ مستعمره بریتانیا در آمریکای شمالی بیشتر چای مصرف می‌کردند تا قهوه. در بریتانیا قهوه بیشتر رایج بود. پس از اقدام معترضان علیه مالیات‌های مختلف مربوط به چای، استعمارگران بریتانیایی به عنوان یک عمل وطن خواهانه از نوشیدن چای خودداری نمودند. همچنین، اهالی برایتون کمتر از قهوه مصرف نمودند.
این روزها، سیاست‌های متناقضی راجع به چای وجود دارد. چایکاران در ژاپن، تایوان و چین اغلب از درآمدهای بهتری نسبت به کشاورزان تولید کننده چای سیاه در دیگر کشورها برخوردارند…
انواع چای
چای به ۴ دسته تقسیم میشود:
تخمیری (چای سیاه)
تخمیرنشده (چای سبز)
نیمه تخمیری (چای اولانگ و پوچونگ)
چای سفید
اصطلاح چای گیاهی معمولاً به مواد دم کرده میوه‌ای یا گیاهی همچون چای دانه گل سرخ، چای بابونه و چای سنجد جیلان که شامل برگهای چای نیست، گفته میشود. (موارد دیگر برای چای گیاهی که درآن از کلمه «چای» استفاده نمی‌شود «جوشیده» و «دم کرده گیاهی» است). این گفتار منحصراً به تهیه و کاربردهای بوته چای «Camellia sinesis» می‌پردازد.
خواص و فواید
مصرف دم‌کردهٔ چای باعث تسریع حرکات تنفسی، سرعت در گردش خون، رفع خواب‌آلودگی، احساس تجدید نیرو، تقویت نیروی فکری، گوارش بهتر غذا و تعریق میشود از این رو چای را هنگام خستگی، ضعف عصبی، میگرن، بیماری‌های قلبی وآسم می‌توان تجویز نمود.
در پژوهش‌های امروزی مشخص شده‌است که چای ممکن است در کاهش خطر برخی بیماری‌های مزمن عمده مثل سکته، حمله قلبی و بعضی سرطان‌ها مفید باشد، این مطلب را دکتر جان وایسبرگر، عضو بلند پایه موسسه بهداشت آمریکا، واقع در یک مرکز تحقیقاتی در نیویورک اعلام می‌کند.
نوشیدن چای می‌تواند از پوسیدگی دندان‌ها جلوگیری کند؛ این‌ها اخبار بسیار خوبی برای مردم تمام دنیاست چون چای پس از آب پر مصرفترین نوشیدنی در دنیاست و روزانه یک میلیارد فنجان چای در دنیا نوشیده میشود.
در بسیاری فرهنگ‌ها در سراسر تاریخ، چای به عنوان یک معجون شفابخش تلقی شده‌است. بیش از هزارسال قبل راهبان بودایی به دلایل مذهبی چای می‌نوشیدند و معتقد بودند که در زمان درون‌پوییبه بیدار ماندن آنها کمک می‌کند.
راهبان بودایی همچنین معتقد بودند چای دارای نیروهای شفا بخش است و همراه با گسترش بودیسم، چای و تقاضا برای آن نیز افزایش یافت. یکی از بزرگان ژاپنی قرن سیزدهم بنام «شوگون» در اثر پرخوری در آستانه مرگ قرار گرفته بود که یک راهب به او رژیم چای توصیه کرد و او بهبود پیدا کرد. همین کافی بود تا مردم ژاپن بیشتر به دم کردن چای روی بیاورند.
یکی از دلایل این که دم کردهٔ چای در دوران گذشته در نجات زندگی افراد موثر بوده این است که آب جوشیده باکتری‌هایبیماری‌زا را از بین می‌برده. براساس نتایج یک تحقیق گسترده در هلند، خطرسکته مغزی برای مردانی که روزانه چهار پنج فنجان چای مینوشند ۷۰ درصد کمتر است. یک تحقیق دیگر در سال ۱۹۹۳ اعلام کرد مصرف زیاد چای، حمله قلبی مهلک را کاهش می‌دهد.
جان فولتس مدیر مرکز پیشگیری یک مدرسه پزشکی به این نتیجه رسید که چای از ایجاد لخته‌های خطرناک خون که منجر به حملات قلبی و سکتهمی‌شود جلوگیری می‌کند. سایر مطالعات نیز نشان می‌دهد که سطح چربی خون و فشار خون برخی مصرف کنندگان چای پایین تر است. بیش از ۲۰ تحقیق در مورد حیوانات نشان داد که چای ممکن است از بعضی سرطان‌ها مثلسرطان دستگاه گوارش، سرطان دستگاه تنفس و سرطان پوست جلوگیری کند.
«وایسبرگر» که پیشتر به نام وی اشاره شد اظهار می‌کند که نوشیدن چای همراه با خوردن مقداری میوه و سبزی یک راه چاره ارزان و آسان برای کاهش خطر برخی سرطان‌ها باشد. محققان دانشگاه حفاظت «کیس وسترن» در «کلویلند» دریافتند که مصرف چای تا ۹۰ درصد از آفتاب سوختگی منجر بهسرطان پوست جلوگیری می‌کند.
«حسن مختار» متخصص پوست که یک مطالعه منتشر نشده را راهبری کرده، می‌گوید: «در آینده چای یکی از راه‌های محافظت پوست در برابر آفتاب خواهد بود.»
تهیه انواع چای
چای سیاه: آبی که به چای سیاه افزوده میشود باید در دمای جوش باشد، به استثنای چای‌های مرغوب‌تر که در آنها دمای پایین‌تری توصیه میشود. این می‌تواند تاثیر فراوانی بر طعم نهایی نوع چای مصرفی داشته باشد. یکی از معمول‌ترین اشتباهات زمانی رخ می‌دهد که چای سیاه با استفاده از آبی با درجه حرارت پایین دم شود. چون نقطه جوش آب با افزایش ارتفاع زمین کاهش مییابد، درست دم کردن چای سیاه در نقاط کوهستانی بیشتر با مشکل مواجه‌است. همچنین توصیه میشود که قوری چای پیش از دم کردن آن گرم شده باشد که این کار را می‌توان به سادگی با افزودن مقداری آب جوش در آن و کمی گرداندن در آن پیش ازخالی کردن آن، انجام داد. چای سیاه را نباید کمتر از ۳۰ثانیه یا بیشتر از ۵ دقیقه جوشاند. (به این فرآیند دم کردن یا [از لحاظ گویشی] در بریتانیای کبیر «جا افتادن» (mashing) گویند) پس از آن ماده تانین (tannin) آزاد شد، با عامل تحریک کننده تئوفیلین و کافئین مقابله نموده و چای را تلخ‌تر می‌سازد. (به این نقطه در زبان انگلیسی بریتانیایی “جوشیده” (stewed) گفته میشود) بنابراین برای عمل آوردن چای، نباید اجازه داد که چای برای بیش از ۳-۲ دقیقه بجوشد. هنگامی که چای به حد کافی دم کشید تا باب میل نوشنده آن باشد، در زمان مصرف باید تفاله آن را گرفت.
چای سبز: برای چای سبز بر طبق بیشتر موارد باید درحدود 80 تا 85 درجه سانتیگراد دما داشته باشد؛ هرچه کیفیت برگها بهتر باشد این دما پایین‌تر است. آب داغ‌تر موجب سوختن برگهای چای سبز و درنتیجه طعم تلخ برای آن است. ترجیحاً، ظرف محتوی چای در هنگام دم کردن، لیوان دسته دار، یا قوری باید از قبل گرم شده باشد تا چای فوراً سرد نشود.
چای اولانگ : انواع چای اولانگ باید در دمایی بین 90 تا 100 درجه سانتیگراد دم شود و مجدداً ظرف دم کنی باید پیش از ریختن آب باید گرم باشد. برای دستیابی به نتیجه بهتر استفاده از آب چشمه مناسب است زیرا املاح معدنی موجود در آب چشمه موجب بیشتر معلوم شدن طعم چای میشود.
چای ممتاز یا مرغوب: برخی چای‌ها به خصوص انواع چای سبز و یا چای مرغوب اولانگ یا دارجلینگ طی مدت کوتاه‌تری دم می‌کشند، و برخی اوقات کمتر از ۳۰ ثانیه. با استفاده از چای‌صاف‌کن در پایان زمان دم کشیدن اگر از چای کیسه‌ای استفاده نشده باشد، می‌توان برگهای آن را از آب جدا کرد.
دم کردن : به منظور حفظ ماده اولیه (تانین) در چای بدون نیاز به ریختن تمام آن در فنجان‌ها، می‌توان از یک قوری دیگر استفاده نمود. بهترین نوع قوری دم کشیدن چای، جنس سفالی و غیر بلوری آن است؛ قوری‌های ایزیانگ بهترین نمونه بوده و به خاطر استفاده از گل سفال دارای کیفیت بالا در ساخت شان معروف هستند. قوری دم کنی چای عموماً از جنس چینی است تا گرما را در خود بهتر نگه دارد. قوری‌های ساخته شده بزرگتر قرن ۱۹ برای دم کردن چای، بسیار کمیاب و گران‌قیمت بودند. مصرف کنندگان مجرب اغلب تاکید می‌کنند که به هنگام دم کشیدن چای نباید آن را به هم زد یا جابجا کرد. (برخی اوقات این عمل را در بریتانیا «هم زدن» (winding) گویند) که این عمل موجب کاهش رنگ چای خواهد شد اما احتمالاً اسید تانیک (tannic acid) هم از آن خارج میشود که همان کاری می‌کند که جوشیدن طولانی آن با چای خواهد نمود. به همین دلیل نباید با فشار دادن چای کیسه‌ای آخرین قطرات آن را گرفت؛ اگر چای پررنگ تری می‌خواهید باید از برگهای بیشتر چای استفاده شود.
روغن بذر چای
بذر چای (جدا از مصارف صنعتی دیگر) منبع پروتئینهای مکمل و تهیه روغن خوراکی برای انسان است. روغن بذر چای، کاربردهای فراوانی دارد. آن را می‌توان جایگزین روغن‌های کنونی نمود. از جمله، روغن بذر چای جایگزین ارزان قیمت روغن زیتون و حتی از نظر ارزش غذایی همانند آن است. صنایع آرایشی از این روغن برای تهیه محلول‌های شستشوی مو، صابون و مانند آن استفاده می‌کنند. تیوساپونین موجود در روغن بذر چای، ارزش دارویی دارد. این ماده، یک داروی مکمل و ضد التهاب است. پس از روغن گیری از بذر چای، تفاله برجای مانده را جهت تغذیه دامها و تهیه یک کود طبیعی به مصرف می‌رسانند.
چای آماده
در حال حاضر در جهان، بیشتر مردم از قهوه فوری استفاده می‌کنند و چای فوری هنوز به این حد نرسیده است. در فرآوری چای آماده، نوشابه چای را تغلیظ و خشک می‌نمایند تا به صورت پودر یا گرانول درآید. انواع مختلف چای آماده که در آب سرد یا گرم حل میشوند؛ در بازار موجود است. فرآیند تولید چای آماده شامل این موارد است: انتخاب ماده خام مناسب، عصارهگیری، خامه سازی، تغلیظ و خشک کردن.
قسمت مهم کار مربوط به انتخاب ماده خام، رعایت الزامات بازار برای تهیه چای مورد نظر و محدوده‌ای است که تجارت این محصول ایجاب نموده است. چای فوری یا آماده را می‌توان هم از چای سیاه و هم از چای اولانگ یا سبز تهیه نمود. تولیدکنندگان این چای در کشورهای چایخیز از برگ تخمیر شده و خشک نشده چای جهت تهیه چای سیاه آماده استفاده می‌کنند. از آن جا که چای مذکور وارد حراجی‌ها نمی شود، نسبت به سایر انواع چای ارزان‌تر است.
عصاره
روشهای فنی عصارهگیری در مقیاس تجاری برای بهینه سازی دو عامل طراحی شده‌اند: بالا بردن بازده مواد جامد استخراجی از برگ چای و تغلیظ محلول عصاره. بر خلاف روشهای رایج عصارهگیری، در این جا روشی به کار میبرند که هم به صورت پیوسته (continuous) و هم ناپیوسته (batch) قابل استفاده باشد. در روش پیوسته، برگهای چای را به قسمت پایینی دستگاه می‌ریزند. گردش یک پروانه، برگها را به سمت بالا می‌راند. ضمن این که آب عصاره در خلاف جهت به جریان می‌افتد. پروانه‌ها را سوراخ دار میسازند تا آب به آسانی از توده چای بگذرد. دمای عصارهگیر نیز با تعدادی گرم کننده که در بالای دستگاه قرار گرفتهاند؛ کنترل میگردد. اندازه برگ چای باید به دقت انتخاب شود تا از ورود برگهای بسیار کوچک که با جمع شدن روی هم، سبب گرفتگی کانالها یا جریان بیش از حد آب میگردند؛ جلوگیری به عمل آید. بازده ماده جامد در این روش عصارهگیری، معمولا بین ۲۵ تا ۳۵ درصد است. استفاده از آب مقطر، آمونیاک یا آمونیوم کربنات، عصارهگیری در اسیدیته ۲ تا ۳ و استفاده از آنزیمهایی مانند تاناز ( طبق بررسیهای موجود) سبب افزایش عملکرد تا ۴۲ درصد میگردد.
سبک گیری عطر
عطر چای یکی از عوامل مهم مقبولیت آن است. تلاشهای قابل ملاحظه‌ای به منظور حفظ عطر چای در چای های آماده صورت گرفته است. بخش عمده فرآیند با مسالهی گرفتن عطر عصاره قبل از تغلیظ و عملآوری آن به طور مجزا سروکار دارد. جداسازی عطر یا با گذراندن گاز سبک گیر۱ از میان عصاره یا با پاشیدن عصاره به درون یک جریان در حال جنبش گاز انجام میشود. البته در این حالت، عصاره متراکم نمی‌شود اما بلافاصله به ماده‌ای که تا این لحظه متراکم شده اضافه میگردد. استفاده از گاز ساکن نیز مزایای فراوانی دارد. چون مانع از اکسید شدن عطر و از بین رفتن آن خواهد گردید.
خامه چای
وقتی که محلول چای سرد میشود به رنگ تیره می‌گراید و به قهوه‌ای مات تغییر مییابد. به این پدیده در اصطلاح، پدیده خامه می‌گویند. خامه در اصل از کافئین، تیافلاوین۲ و تیاروبیگین۳ تشکیل میشود. چای‌ها را بر اساس میزان تشکیل خامه پس از سرد شدن، می‌توان تمییز داد.
در فرآیند تولید چای آماده، خامه چای یا با نگه داشتن دما در حد بالای ۶۵ درجه سانتی گراد یا با جداسازی از طریق سرد کردن و رسوب گذاری یا دستگاه گریز از مرکز تهیه میگردد. چون تشکیل خامه در حالت دوم موجب کاهش کیفیت چای و کاهش بازده ماده جامد برگ میشود. بنابراین روش اول یعنی محلولسازی از راه حفظ دما مطلوب‌تر است. لازم است چای سرد محلول وقتی که مجددا تحت شرایط فرآوری قرار می‌گیرد و خامه مذکور سبب ایجاد یک حالت رقیق نامطلوب میگردد؛ روشن و شفاف باشد. از این رو، محلولسازی خامه بسیار مهم و اساسی است. خامه را از عصاره چای جدا میسازند و آن را در ۷۰ درجه سانتیگراد و در اسیدیته‌ی تا ۱۰ با اکسیژن مولکولی اکسید می‌نمایند. تاثیراستفاده از آنزیم تاناز در حل شدن خامه چای به اثبات رسیده است. تولید چای‌های سرد محلول نیز به این صورت است که می‌گذارند تانن خامه با محلول غیر آبی کاتچین‌های گیاهی و طبیعی که از گیاهان دیگر مانند چای سبز گرفته شده‌اند؛ واکنش دهد.
تغلیظ
مایع حاصل از فرآیند عصاره گیری آن قدر رقیق است که مناسب گذر مستقیم از دستگاه خشککن نیست. خشک کردن چنین مایعی که ماده جامد اندکی دارد نیز مقرون به صرفه نیست. مایع مذکور را بایست پیش از خشک کردن چنان مهیا ساخت که دارای ۲۰ تا ۴۰ درصد ماده جامد باشد.
از گذشته، فرآیند تغلیظ با تبخیر در فشار پایین انجام می‌شده است. عصاره چای با قرار گرفتن در معرض دمای زیاد در هنگام تغلیظ و خشک شدن، به آسانی صدمه می‌بیند. بیشتر تولیدکنندگان از واحدهایی استفاده می‌کنند که مواد معطر را جدا ساخته آنها را پیش از اضافه شدن به کنسانتره و قبل از عمل خشک کردن، متراکم سازند.
خشک کردن
روشهای خشک کردن با انجماد و پاشیدن در داخل استوانه جهت تهیه چای فوری از جمله روشهای رایج خشک کردن هستند. اما روش خشک کردن پاششی بیشتر معمول است. چون هم از نظر هزینه تولید و هم سرمایه ارزان‌تر است. چای خشک حاصل از این روش به ندرت متراکم میشود. مهم‌ترین شاخص برای ارزیابی آن عبارت است از: مزه، رنگ، چگالی حجمی و میزان رطوبت.
چگالی حجمی با تغییر غلظت مواد جامد در ماده اولیه و انتخاب دقیق سیستم پخشاندن کنترل میشود. تکامل روشهای خشک کردن باعث شده تا دمای ورودی و خروجی دستگاه خشککن را از ۱۸۵ درجه سانتیگراد (ورودی) و ۹۵ درجه (خروجی) به ۲۴۰درجه سانتیگراد (ورودی) و۷۰(خروجی) تغییر دهند. این کار سبب میشود تا پودر، دمای بیش از ۷۰ درجه را (که خطر از بین رفتن طعم و عطر را به دنبال دارد) نبیند و ظرف چند ثانیه رطوبت آن به کمتر از ۵ درصد برسد. میزان رطوبت گرد چای خشک معمولا بین ۳ تا ۵ درصد است.
چای های گیاهی و مخصوص
این محصولات را بر اساس ماده خام مورد استفاده و روش فرآوری طبقه بندی می‌کنند. از چای های فرآوری شده به روش ارتدوکس (سنتی)، چای های مخصوص مانند چای نیمه تخمیر شده‌ی اولانگ و چای‌های معطر، قالبی و باز فرآوری شده تهیه میگردد. ماده اولیه را از گیاهانی می‌گیرند که به خوبی در محیطی منحصر به فرد با شرایط مطلوب رشد یافته باشند. این خصایل چنانچه برگها به انواع عالی و دارای غنچه‌های ظریف تعلق داشته باشند و با فرآوری ماهرانه و دقیق همراه گردند؛ به تولید چای های ممتاز منجر خواهند شد. چای‌های گیاهی از فرآوری چای‌های ممتاز با گیاهان دارویی حاصل می‌آیند و برای تکمیل خواص درمانی این گیاهان در درمان بسیاری از ناخوشی‌ها به کار می‌روند.
چای های سفید
چای سفید، چای کاملا پلاس شده‌ای است که غنچهها و برگهای آن پوشیده از پرزهای سفید باشد. دم کرده‌ی این چای در بار اول، رنگی ندارد و مواد فنلی آن به آرامی اکسید شده و به قدر ناچیزی به هم می‌پیوندند. تولید این چای شامل دو مرحله پلاس و خشک کردن است.
چای های زرد
چای زرد، نام دیگر چای هوانگ چا۴ است که چای های با تخمیر اندک را در بر می‌گیرد. رنگ چای خشک آن، زرد متمایل به سبز و دم کرده‌ی آن زرد روشن است. ویژگی اصلی و متمایز این نوع چای همان تخمیر کم و ناچیز آن است.
عصاره چای
کاربرد عصاره چای در زمینههای گوناگون در حال افزایش است. عصاره چای را برای رنگ سازی، تولید مواد شوینده، معطر کننده، ضد عفونی کننده و تهیه داروهای ضد درد دندان و ضد التهاب به کار میبرند. برگهای سبز چای، چای سیاه و اولانگ از مواد اولیه تهیه پودر عصاره چای هستند.
روش تولید پودر عصاره چای مشابه تولید چای فوری است: عصارهگیری با آب داغ یا مقداری اتانول آبی، جدا کردن، تغلیظ و سپس خشک کردن به صورت پاششی.
پودر عصاره چای سبز که در این روش تهیه میشود شامل ۲۵ تا ۳۰ درصد پلی فنل و حدود ۲۰ درصد کاتچین است.
تهیه رنگ
چوب، پارچه ابریشم یا انواع فیبرهای نخی مصنوعی را در محلول عصاره چای(۱ به ۲۰) شامل ۱۰ درصد پودر عصاره چای با تثبیت کننده فلزی رنگ در ۶۰ درجه سانتی گراد به مدت ۶ ساعت آغشته به رنگ میسازند. پس از شستشوی نخهای رنگ شده با آب، وزن نخ ۳ تا ۵ درصد زیاد می شود. با استفاده از تثبیت کننده رنگ، رنگ نخها به سبز مات، سبز زرد، زرد قهوه‌ای و قهوه‌ای مسی تغییر مییابد. بررسی‌ها نشان داده است که رنگ نخ با وجود شستن مکرر یا قرار گرفتن در معرض نور خورشید در آزمایش تعیین میزان رنگ باختگی، دست کم تا یک سال ثابت میماند.
ماده شوینده
عصاره چای اولانگ یکی از جایگزینهای موثر CFC برای شستشوی روغن روی تراشههایی است که در ساخت نمایشگرهای پوشیده با کریستال مایع به کار می‌روند. مزیت استفاده از عصاره چای اولانگ برای تهیه مواد شوینده عبارت است از (۱) آلی بودن و قابلیت بازگشتن آن به طبیعت به نحوی که آب زاید حاصل به راحتی تصفیه میشود(۲) ایمن، غیر سمی و غیر قابل اشتعال است و (۳) این عصاره یک ماده شوینده با کیفیت عالی جهت شستشوی مواد روغنی و چرب است.
همچنین کود تهیه شده از مخلوط ضایعات چای سبز و فضولات دامی در ژاپن به فروش می‌رسد و در باغچههای منازل جهت پرورش گل و سبزی‌جات به فراوانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.