روز جهانی چای ؛ جشن جهانی برای برگ‌های زندگی‌بخش | به مناسبت ۲۱ مه (۳۱ اردیبهشت)
مقدمه
در تقویم جهانی ، هر روز به بهانه‌ای نام‌گذاری شده است. اما در میان این مناسبت‌ها، برخی روزها بیش از سایرین با فرهنگ، تاریخ و زندگی روزمره ملت‌ها گره خورده‌اند ؛ روز جهانی چای، برابر با ۲۱ مه (۳۱ اردیبهشت)، یکی از همین مناسبت‌های خاص است که میلیون‌ها انسان از سراسر جهان، از چین و هند گرفته تا ایران، انگلستان، روسیه، کنیا و حتی آرژانتین، به بهانه آن، فنجانی از این نوشیدنی روح‌نواز را به دست می‌گیرند و آن را گرامی می‌دارند.
در سال ۲۰۱۹، سازمان ملل متحد به پیشنهاد سازمان غذا و کشاورزی (FAO)، این روز را به‌عنوان روز جهانی چای به رسمیت شناخت. هدف از این نام‌گذاری، نه‌تنها بزرگداشت چای به‌عنوان نوشیدنی‌ای با پیشینه‌ای چند هزار ساله، بلکه جلب توجه جهانیان به مسائل مهمی چون معیشت کشاورزان چای‌کار، تأثیرات زیست‌محیطی تولید چای، عدالت تجاری و پایایی زنجیره تأمین آن بود.
در این نوشتار به مناسبت روز جهانی چای، به طور مفصل به جنبه‌های گوناگون این نوشیدنی محبوب می‌پردازیم : از تاریخچه و ریشه‌های فرهنگی آن گرفته تا جایگاه اقتصادی، گونه‌ها و شیوه‌های مصرف، نقش چای در تغییرات اقلیمی، تفاوت‌های فرهنگی در نوشیدن چای، تا حتی آینده چای در جهان معاصر .
۱. ریشه های تاریخی چای ؛ از کوه‌های یون‌نان تا لندن و تهران
چین ، خاستگاه چای
تاریخ چای به افسانه‌ای در چین باستان بازمی‌گردد؛ جایی که طبق روایت‌ها، امپراتور شن‌نونگ در سال ۲۷۳۷ پیش از میلاد به طور تصادفی متوجه شد برگ‌های یک بوته در آبی جوشان، رنگ و عطری متفاوت پدید می‌آورند. از آن زمان، نوشیدن چای کم‌کم در طبقه حاکم چین رایج شد و به تدریج راه خود را به میان مردم باز کرد.
هند و سریلانکا ؛ امپراتوری‌های نوین چای
با گسترش استعمار بریتانیا در جنوب آسیا، به‌ویژه در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی، هند و سریلانکا به مراکز مهم تولید چای در جهان بدل شدند. بریتانیایی‌ها با مهندسی نظام‌مند کشت چای، نه‌تنها تجارت آن را متحول کردند بلکه با ایجاد برندهایی چون Assam و Darjeeling ، چای را به نماد هویت ملی خود بدل ساختند.
ایران ؛ ملت چای‌خورها
اگرچه چای برای قرن‌ها در ایران شناخته شده بود، اما تا اواخر دوره قاجار نوشیدنی غالب نبود. با تلاش‌هایی چون احداث مزارع چای در لاهیجان به دست کاشف‌السلطنه، چای در سده بیستم جای قهوه را گرفت و به نوشیدنی اصلی ایرانیان بدل شد.
۲. چای به مثابه فرهنگ ؛ آداب، آیین‌ها و نمادها
ژاپن؛ آیین چای (چانو-یو)
در ژاپن، نوشیدن چای با فلسفه‌ی ذن درهم آمیخته است. آیین چای با تمرکز بر سکوت، زیبایی‌شناسی، سادگی و لحظه‌ی حال، یکی از عمیق‌ترین مناسک فرهنگی بشر برای نوشیدن یک نوشیدنی به شمار می‌آید.
انگلستان ؛ عصر چای و شکوفه‌ی امپراتوری
چای عصرانه انگلیسی (Afternoon Tea) که توسط دوشس آنا معرفی شد ، با بشقاب‌های چینی، کیک‌های کوچک، شیرینی‌های لطیف و نان‌های کره‌ای، به یکی از جذاب‌ترین مظاهر طبقه‌ی اشراف بریتانیا بدل شد.
مراکش ؛ چای نعنای مراکشی
در شمال آفریقا، چای سبز با برگ نعنا و مقادیر فراوانی شکر نوشیده می‌شود و در ریتمی آیینی در سه نوبت سرو می‌شود که هرکدام معنای خاصی دارد: “اولی تلخ همچون زندگی، دومی لطیف همچون عشق، و سومی شیرین همچون مرگ”.
ایران ؛ از سماور تا استکان کمر باریک
چای در فرهنگ ایرانی بیش از یک نوشیدنی است. از قهوه‌خانه‌ها تا مهمانی‌های خانوادگی، از استکان کمر باریک تا نعلبکی‌های چینی، و از چای شیرین‌خورده تا لیموخشک و هل، همه گویای هویت و حافظه‌ی جمعی ملت ایران‌اند .
۳. گونه های چای ؛ سیاه، سبز، سفید، اولانگ و فراتر
تمام گونه‌های چای از یک گیاه به دست می‌آیند : Camellia sinensis . تفاوت بین انواع چای به فرآیند تولید، میزان اکسیداسیون و منطقه‌ی کشت مربوط می‌شود.
چای سیاه
چای پررنگ و پُرمایه‌ای است که به طور کامل اکسید می‌شود. در کشورهایی مانند ایران، هند، ترکیه، انگلستان و کنیا رایج‌ترین نوع چای است.
چای سبز
اکسیداسیون در آن متوقف می‌شود و رنگ سبز برگ‌ها حفظ می‌شود. سرشار از آنتی‌اکسیدان است و به عنوان نوشیدنی سالم شناخته می‌شود. در چین و ژاپن محبوبیت بالایی دارد.
چای سفید
حداقل فرآوری را دارد و تنها جوانه‌های تازه‌ی گیاه مورد استفاده قرار می‌گیرند. لطیف، کم‌کافئین و کمیاب است.
اولانگ (Oolong)
چیزی میان چای سیاه و سبز، با اکسیداسیون متوسط. رایج در تایوان و جنوب چین.
چای پوره (Pu-erh)
چایی تخمیری که معمولاً کهنه می‌شود. طعم آن پیچیده و اغلب خاکی یا چوبی است و در فرهنگ چین بسیار ارزشمند است.
۴. اقتصاد جهانی چای ؛ از کشاورز تا برندهای لوکس
تولید کنندگان اصلی چای در جهان
بر اساس آمار سازمان ملل، کشورهای هند، چین، کنیا، سریلانکا و ویتنام، پنج تولیدکننده بزرگ چای در جهان هستند. میلیون‌ها نفر در این کشورها به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از طریق صنعت چای ارتزاق می‌کنند.
تجارت جهانی چای
چای یکی از پرمصرف‌ترین نوشیدنی‌های جهان پس از آب است. صادرات چای برای بسیاری از کشورهای آفریقایی و آسیایی، یکی از مهم‌ترین منابع ارز خارجی است.
برندهای مشهور جهانی
برندهایی چون Twinings (بریتانیا)، Dilmah (سریلانکا)، Lipton (جهانی)، Bigelow (آمریکا)، و برندهای لوکس‌تری مانند Mariage Frères (فرانسه) یا TWG Tea (سنگاپور) جایگاه ویژه‌ای در بازار جهانی چای دارند.
۵. چای و توسعه پایدار ؛ از عدالت اجتماعی تا محیط زیست
چالش‌های کشاورزان چای
بسیاری از کشاورزان چای در فقر نسبی زندگی می‌کنند. دستمزد پایین، ناپایداری قیمت‌ها، کار کودکان، و فقدان بیمه از جمله معضلات این صنعت است. کمپین‌هایی مانند Fair Trade به دنبال بهبود شرایط کار و سهم عادلانه کشاورزان از سود تجارت چای هستند.
تغییرات اقلیمی و تأثیر آن بر کشت چای
افزایش دما، بارش‌های نامنظم، و آفات جدید به دلیل تغییرات اقلیمی، بازدهی و کیفیت مزارع چای را تهدید می‌کنند. کشورهایی مانند کنیا با چالش‌های جدی مواجه شده‌اند.
پایداری در بسته‌بندی و زنجیره تأمین
امروزه برندهای پیشرو به‌سمت استفاده از بسته‌بندی‌های قابل بازیافت، چای ارگانیک، و حمایت از جوامع محلی گام برداشته‌اند. مصرف‌کنندگان نیز آگاه‌تر از گذشته به سراغ چای‌هایی با برچسب‌های سبز می‌روند.
۶. چای در دوران معاصر ؛ از مدیتیشن تا مد
چای و سلامت عمومی
مطالعات علمی متعدد، اثرات مثبت چای به‌ویژه چای سبز را بر کاهش خطر بیماری‌های قلبی، دیابت نوع ۲، برخی سرطان‌ها و حتی بهبود عملکرد مغز اثبات کرده‌اند. پلی‌فنول‌ها، کاتچین‌ها و تئانین از ترکیبات مؤثر در چای هستند.
چای و سلامت روان
فرهنگ نوشیدن چای با کاهش استرس، مدیتیشن، نظم ذهنی و حتی تقویت تعاملات اجتماعی همراه است. چای نه‌فقط نوشیدنی، بلکه گاه دریچه‌ای به آرامش ذهن است.
چای در صنعت مد و سبک زندگی
در سال‌های اخیر، نوشیدنی‌هایی چون «چای ماچا»، «چای حبابی (Bubble Tea)»، و «چای‌های ترکیبی (Blends) با ادویه و گل» در میان نسل جوان محبوب شده‌اند و حتی وارد حوزه‌هایی مانند مد، دکوراسیون، نوشیدنی‌های خلاقانه و عکاسی اینستاگرامی شده‌اند.
۷. روز جهانی چای ؛ فرصتی برای اندیشیدن دوباره
روز جهانی چای صرفاً یک جشن نیست، بلکه فرصتی برای تأمل در آینده چای است. سازمان ملل متحد در بیانیه‌های خود بارها تأکید کرده که چای می‌تواند ابزاری برای توسعه پایدار، کاهش فقر روستایی، توانمندسازی زنان، و مقابله با تغییرات اقلیمی باشد.
در این روز، دولت‌ها، شرکت‌ها، کشاورزان، مصرف‌کنندگان و دوست‌داران چای می‌توانند :
آگاهانه‌تر چای مصرف کنند (مثلاً انتخاب چای‌های ارگانیک و تجارت‌عادلانه)
با کمک به نهادهای خیریه از کشاورزان کوچک حمایت کنند
با آموزش درباره تنوع چای، فرهنگ‌سازی کنند
در رویدادهای محلی و جهانی مانند فستیوال‌های چای شرکت کنند
جمع‌بندی : چای، بیش از یک نوشیدنی
چای، با آن برگ‌های ظریف و رایحه‌ی جادویی‌اش، چیزی فراتر از نوشیدنی روزمره است. پیوندی است میان شرق و غرب، سنت و مدرنیته، طبیعت و انسان، اقتصاد و فرهنگ، تنهایی و جمع .
روز جهانی چای یادآوری است از این‌که پشت هر فنجان چای، هزاران سال تاریخ، هزاران نفر کارگر و کشاورز، و هزاران داستان زندگی وجود دارد. پس بیایید این نوشیدنی را آگاهانه‌تر، بااحترام‌تر، و با نگاهی پایدارتر بنوشیم.