چگونگی چای خور شدن ایرانیان :
چای خور شدن ایرانیان ؛ تاریخچه، عوامل و تحولی فرهنگی
1. پیشینه جهانی چای؛ نوشیدنی شرق دور
چای یکی از کهن‌ترین نوشیدنی‌های جهان است که نخستین‌بار در چین حدود پنج‌هزار سال پیش شناخته شد. افسانه‌ها می‌گویند امپراتور شن‌نونگ نخستین کسی بود که به طور تصادفی برگ‌های چای را در آب جوش مشاهده کرد و پس از نوشیدن آن، متوجه تأثیرات نیروزا و آرام‌بخش آن شد. این نوشیدنی به‌تدریج به بخش جدایی‌ناپذیر فرهنگ شرق آسیا بدل شد و بعدها از طریق راه‌های تجاری، همچون جاده ابریشم، به سایر نقاط جهان راه یافت.
2. نخستین تماس ایرانیان با چای
اگرچه منابع اولیه‌ای از مصرف چای در ایران در دوران ساسانی در دست نیست، اما در دوران صفویه و به‌ویژه قاجاریه، نخستین نشانه‌های مصرف چای در طبقه اشراف و تجار دیده می‌شود. چای در این دوره به‌عنوان کالایی وارداتی از چین، کالایی تجملی محسوب می‌شد. ایرانیان بازرگان در مسیر جاده ابریشم، چای چینی را به کشور وارد می‌کردند، اما قیمت بالای آن مانع از رواج گسترده‌اش می‌شد. قهوه همچنان نوشیدنی محبوب ایرانیان بود و قهوه‌خانه‌ها رواج بیشتری داشتند.
3. بریتانیا، هند و چای؛ ماجرای نفوذ استعماری
در قرن نوزدهم میلادی، پس از آن‌که امپراتوری بریتانیا کنترل کشتزارهای چای در هند را در دست گرفت، سیاست‌های تجاری جدیدی برای صادرات این محصول اتخاذ کرد. ایران، که همسایه هند و دارای روابط تجاری سنتی با آن بود، به بازار بالقوه‌ای برای چای تبدیل شد. چای هندی، برخلاف چای چینی، ارزان‌تر و در دسترس‌تر بود. بریتانیا در واقع به‌دنبال رقابت با چای چین، چای هند را به خاورمیانه صادر کرد و در این میان، ایران یکی از مصرف‌کنندگان اصلی شد.
تجار ایرانی در مسیر هند و بندر بوشهر، چای هندی را وارد می‌کردند و آن را در بازارهای تهران، اصفهان، شیراز، تبریز و مشهد توزیع می‌کردند. در این زمان، چای نه‌فقط به عنوان نوشیدنی، بلکه به‌عنوان نماد مدرنیته و ارتباط با تمدن جهانی مطرح شد.
4. کاشف‌السلطنه؛ قهرمان فراموش‌شده چای ایران
شاید هیچ‌کس به اندازه «میرزا محمدکاشی»، ملقب به کاشف‌السلطنه، در رواج چای در ایران نقش نداشته باشد. او دیپلمات و کنسول ایران در هند بود و در دوران مأموریت خود، متوجه وابستگی شدید کشور به واردات چای خارجی شد. از آنجا که کمپانی هند شرقی اجازه نمی‌داد اطلاعات فنی چای‌کاری در اختیار دیگر کشورها قرار گیرد، کاشف‌السلطنه با لباس مبدل و زیر پوشش کارگر مزرعه، فنون کاشت و فرآوری چای را فرا گرفت.
پس از بازگشت به ایران، نخستین نهال‌های چای را در نواحی مرطوب لاهیجان کاشت. علی‌رغم مشکلات فراوان، او موفق شد در کمتر از دو دهه، پایه‌گذار صنعت چای ایران شود. خانه و قبر او هنوز در لاهیجان پابرجاست و نماد تلاش‌های یک فرد در راه استقلال اقتصادی کشور از واردات به شمار می‌رود.
5. تغییر ذائقه ایرانیان؛ از قهوه‌نوشی به چای‌خواری
پیش از رواج چای، نوشیدن قهوه در ایران متداول بود. قهوه‌خانه‌ها نه‌تنها محل نوشیدن قهوه، بلکه مکان‌هایی برای گردهمایی، شعرخوانی، نقل شاهنامه و گفتمان سیاسی بودند. اما رفته‌رفته با افزایش واردات چای، آسانی تهیه آن (چای نیاز به آسیاب و تجهیزات نداشت)، و ارزان‌تر بودن آن، چای جای قهوه را گرفت. همچنین طبع گرم و گیرای چای با ذائقه‌ی شرقی ایرانیان سازگارتر بود.
چایخانهها جای قهوه‌خانه‌ها را گرفتند. مردم در خانه، محل کار، مسجد، حمام و حتی سفرها چای می‌نوشیدند. ظروف چینی، سماورهای روسی، استکان‌های کمرباریک و نعلبکی‌هایی با طرح گل رز، همگی بخشی از «فرهنگ چای» ایرانی شدند.
6. چایخانه؛ نهادی نو در جامعه شهری ایران
با گسترش چای‌خواری، چایخانهها پدید آمدند. این مکان‌ها، برخلاف قهوه‌خانه‌های قدیمی که عمدتاً مردانه و گاه محل بحث‌های تند سیاسی بودند، فضایی خانوادگی‌تر و آرام‌تر داشتند. در چایخانهها، مردم چای داغ همراه با قند یا نقل می‌نوشیدند و به گفتگو می‌پرداختند. این مکان‌ها به کانونی برای تعامل اجتماعی و حتی جلسات غیررسمی تبدیل شدند.
7. چای، سیاست و هویت ملی
در دوره پهلوی، چای به عنوان محصولی استراتژیک شناخته شد. دولت با توسعه کشتزارهای شمال، از وابستگی به واردات کاست. از سوی دیگر، تبلیغات فرهنگی و رسانه‌ای نیز چای را به عنوان نوشیدنی ملی معرفی کردند. در همین دوره بود که شعارهایی مانند «چای ایرانی بنوشیم» و «استقلال با چای وطنی» رایج شد. این نوشیدنی نه‌فقط بخشی از سفره ایرانی، بلکه نمادی از هویت و تولید ملی شد.
8. وضعیت امروز چای در ایران
با وجود تلاش‌های تاریخی، صنعت چای داخلی در دهه‌های اخیر با چالش‌هایی مواجه شده است. قاچاق چای، واردات بی‌رویه و نادیده گرفتن کیفیت چای ایرانی سبب کاهش سهم بازار تولیدات داخلی شده. با این حال، در سال‌های اخیر با افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان و حمایت از محصولات بومی، تمایل به استفاده از چای ایرانی (مخصوصاً چای لاهیجان و چای دست‌چین سنتی) رو به افزایش است.