تاریخچه قهوه سازها – قسمت اول
نوشیدن قهوه در طول تاریخ با اداب و رسوم و ویژگیهای خاص خود همراه بوده است. ابتدایی ترین وسیله برای جوشاندن قهوه و اماده سازی آن دله عربی است.
دله قهوه (به عربی: الدلة) ظرف مسی اغلب طلائی رنگ است که مردم عرب آن را دله خطاب می‌کنند. این ظرف که حکم قهوه جوش را دارد در اکثر مراسم رسمی و غیر رسمی این مردم استفاده می‌شود. مردم عرب اهواز همچون دیگر مردم کشور ایران فرهنگ خاص خود را دارند.
مراسم قهوه نوشی در چهارمین همایش سراسری شورای سیاست گذاری در لیست آثار ثبت ملی ایران قرار گرفت. دله قهوه یکی از اشیاء و ابزارهای فرهنگی مردم عرب است که در مراسم‌های رسمی چه در کشورهای عربی در مراسمات بین‌المللی و حتی در برگزاری‌های هیئت دولت در خوزستان، و بازدیدشان از مردم عرب ایران، همواره از این وسیله در پذیرایی‌ها به عنوان نماد فرهنگی استفاده شده‌است.
خرید قهوه تازه
قوانین نوشیدن قهوه
در واقع مردم عرب برای نوشیدن قهوه مراسم و قوانین خاصی دارند و با اعتقاد و باورهایی که دارند آن را انجام می‌دهند. برای تهیه آن ابتدا قهوه را با وسیله‌ای دو شاخه به نام مهماس که شبیه منقاش است در ظرفی ریخته و تفت می‌دهند و آنگاه آن را در هاون آسیاب کرده و برای مراسم آماده می‌کنند، پس از آن در ظرفی بزرگ به نام «گم گم» یا «قم قم» که در خوزستان قاف به گاف تلفظ می‌شود، گمگم که چیزی شبیه گلاب پاشهای قدیمی و از جنس ورشو (مفرغ) است، در آن آب ریخته و پس از جوش آمدن، قهوه آسیاب شده را اضافه کرده و از هل هم برای خوش بو شدن آن استفاده می‌کنند.
روش استفاده
هنگامی که قهوه آماده سرو باشد آن را در ظرف کوچکتری به نام «دله» که شبیه همان «گم گم» است ریخته و سپس این مراسم آئینی شیوه خاص فرد توزیع کننده آن ادامه می‌یابد. این فرد دله را در دست چپ و فنجان مخصوص قهوه نوشی (که فنجانی بدون دسته‌است و فنیان خوانده می‌شود) را در دست راست گرفته، از سمت راست مجلس شروع به سرو قهوه می‌کنند، اگر در این مجلس سیدی وجود داشته باشد ابتدا از وی پذیرایی آغاز می‌شود و در غیر این صورت این مراسم از ریش سفید مجلس آغاز می‌شود و از سمت راستش قهوه دادن ادامه داده می‌شود.
در مقابل شخصی که فنجان را از میزبان می‌گیرد جزء آداب و رسوم است که فنجان را با دست راستش دریافت کند. اگر فنجان را با دست چپ دریافت کند نوعی بی احترامی به آداب و رسوم است.
قهوه‌ای که از دله در فنجان ریخته می‌شود مقدارش بسیار کم، غلیظ و تلخ است و باید در انتهای ریختن قهوه و قبل از دادن فنجان به میهمان باید یک مرتبه نوک دله را به لبه فنجان قهوه کوبیده تا صدای فنجان بلند شود و پس از آن قهوه را تعارف کند.
میهمان نیز پس از دریافت و نوشیدن قهوه، قبل از پس دادن فنجان خالی، باید دستش را یک مرتبه تکان داده، این تکان دادن به معنای آن است که دیگر کافی است و قهوه نمی‌نوشم. سپس میزبان سراغ نفر سمت راستی میهمان می‌رود و همین روند را تا انتها ادامه می‌دهد. مردم عرب برای این آداب و رسوم حساسیت به خرج می‌دهند و آن را قابل احترام می‌شمرند.
این قهوه دادن همواره به همراه قوانینش در اکثر مراسم‌های رسمی و غیر رسمی به خصوص در مراسم خواستگاری، مهمانی‌های رسمی من‌جمله عید فطر و در مراسم سوگواری اجرا می‌شود. دله‌های قهوه، فنجان‌های مخصوص و کوچکی دارند.
تاریخچه قهوه ساز ها – قسمت اول – قهوه‌جوش نئوپولیتن (neapolitan pot)
این قهوه‌جوش در واقع یک قهوه ساز فیلتری-قطره‌ای دستی است که گرچه کار کردن با آن سخت‌تر از کار کردن با یک قهوه ساز فیلتری-قطره‌ای اتوماتیک است، با این حال می‌توان قهوه‌ی خوبی به کمکش دم کرد.
این قهوه‌جوش برای قرار گرفتن بر روی اجاق گاز یا اجاق برقی طراحی شده است و با این که از این لحاظ به موکا پات (Moka Pot) شبیه است، اما بر عکس موکا پات که به کمک فشار بخار قهوه را دم می‌کند، این قهوه‌جوش قهوه را به کمک نیروی گرانشی زمین و با عبور دادن آب از داخل فیلتر حاوی پودر قهوه به صورت قطره‌ای دم می‌کند .
تاریخچه قهوه ساز ها – قسمت دوم – قهوه‌ساز قطره‌ای کلیور (Clever)
قهوه ساز کلیور در واقع ظرفی قیفی‌شکل است که اندکی نیز به کیمکس (Chemex) شباهت دارد. برای دم کردن قهوه با کلیور به یک فیلتر کاغذی جداگانه و نیز به یک پارچ یا ماگ برای ریختن قهوه به داخل آن در مرحله‌ی آخر نیاز داریم.
کلیور به گونه‌ای طراحی شده است که با قرار گرفتن بر روی یک سطح صاف مثل کابینت یا میز، دریچه‌ی زیرین آن بسته باقی می‌ماند، اما با قرار گرفتن بر روی سطح غیرصاف مثل سطح پارچ یا ماگ، این دریچه باز می‌شود و قهوه از فیلتر عبور کرده به داخل ظرف مورد نظر می‌ریزد.
پس در مراحل اولیه‌ی استفاده از آن باید کلیور را بر روی یک سطح صاف قرار دهیم تا این دریچه بسته بماند. تنها در مرحله‌ی آخر، یعنی پس از آن که قهوه به مدت ۴ دقیقه دم شد، آن را بر روی سطح غیرهموار مثل ماگ قهوه‌خوری قرار می‌دهیم تا دریچه باز شود و قهوه به داخل ماگ ریخته شود.
تاریخچه قهوه ساز ها – قسمت سوم – قهوه‌ساز قطره‌ای هریو (Hario Drip Brewer)
از مزایای این دستگاه نسبتاً لوکس آن است که بیشتر افرادی که رغبت چندانی به وزن کردن دقیق مقدار پودر قهوه و آب ندارند با قهوه ساز قطره‌ای هریو این کار را به راحتی انجام می‌دهند و در نتیجه خواهند توانست قهوه‌ی بهتری دم کنند. طرز کار هریو بدین صورت است که یک لیوان یا ماگ قهوه‌خوری را داخل محفظه‌ی پایه‌دار قرار می‌دهیم و بر روی سوراخی که در بالای محفظه تعبیه شده است هم ظرف قیفی را می‌گذاریم.
سپس پودر قهوه و آب جوش را با ترازویی که زیر پایه قرار داده‌ایم وزن می‌کنیم و داخل قیف می‌ریزیم و منتظر می‌شویم تا از سوراخ پایین آن به درون ماگ قهوه‌خوری‌مان چکه کنند. این شیوه به پور اوور (Pour Over) مشهور است که از ساده‌ترین روش‌های دم کردن قهوه است.
تاریخچه قهوه ساز ها – قسمت چهارم – فرنچ پرس (French Press)
قهوه ساز فرنچ پرس از یک ظرف استوانه‌ای شیشه‌ای، پلاستیکی یا فلزی، یک سرپوش پلاستیکی یا فلزی و نیز یک فیلتر شیب‌دار از جنس نایلون یا سیم ظریف تشکیل شده که دانه‌های قهوه را از آب جدا می‌کند. این دستگاه طراحی شیکی دارد و به آسانی قابل حمل است. از آن‌جا که دستگاه فاقد فیلتر کاغذی‌ست، روغن‌های طبیعی موجود در دانه‌های قهوه از بین نمی‌روند. دستگاه منبع حرارت داخلی منحصر به فردی نیز ندارد.
تاریخچه قهوه ساز ها – قسمت پنجم – کیمکس (Chemex)
قهوه ساز کیمکس از یک محفظه‌ی شیشه‌ای شبیه به ساعت شنی، یک گردنه‌ی قیفی، یک فیلتر کاغذی و در برخی مدل‌ها یک دستگیره‌ی چرمی یا چوبی که به دور گردنه‌ی قیفی بسته شده است تشکیل می‌شود.از دیگر مزایای این قهوه ساز این است که شما می‌توانید بسته به درشتی و ریزی دانه‌های آسیاب‌شده‌تان زمان لازم برای ترکیب شدن قهوه با آب را خودتان تعیین کنید.
در ضمن، این دستگاه بر عکس بسیاری دستگاه‌های دیگر، به آسانی تمیز می‌شود و لکه و یا رسوب قهوه در ظرف باقی نمی‌ماند و در نتیجه مزه‌ی قهوه‌های بعدی تحت تأثیر قرار نمی‌گیرد
تاریخچه قهوه ساز ها – قسمت ششم – موکا پات (Moka Pot)
قهوه ساز موکا پات از سه قسمت تشکیل شده است. مخزن زیرین دستگاه که نگهدارنده‌ی آب است و طوری ساخته شده است که هوا به داخل آن نفوذ نکند، سبد قهوه که دارای فیلتر قیفی جداگانه‌ای‌ست که انتهای آن درون مخزین نگهدارنده‌ی آب قرار دارد، و مخزن بالایی یا قوری که قهوه‌ی دم‌شده در آخر در آن‌جا جمع می‌شود و در قسمت زیرینش نیز دارای یک فیلتر جداگانه است.
تاریخچه قهوه ساز ها – قسمت ششم – ائروپرس (Aeropress)
قهوه ساز ائروپرس از دو مخزن استوانه‌ای تشکیل شده است. استوانه‌ی کوچک‌تر در انتهای خود پیستونی از جنس لاستیک دارد که باعث می‌شود در داخل استوانه‌ی بزرگ‌تر جا بیفتد و آن را در مقابل هوا عایق کند.
ساز و کار ائروپرس بدین صورت است که پودر قهوه را بر روی فیلتر صفحه‌ای کاغذی که داخل داخل استوانه‌ی بزرگ‌تر قرار داده‌ایم می‌ریزیم، سپس آب داغ را بر روی پودر قهوه می‌ریزیم و به مدت ۱۰ ثانیه با قاشق مخصوص هم می‌زنیم. سپس استوانه‌ی کوچک‌تر را که در انتهایش پیستونی نیز دارد در استوانه‌ی بزرگ‌تر فرو می‌بریم و قهوه را به پایین فشار می‌دهیم.
قهوه‌ی دم‌شده به درون ماگ قهوه‌خوری‌مان که از پیش در زیر استوانه‌ی بزرگ‌تر قرار داده‌ایم می‌ریزد. ائروپرس و فرنچ پرس هر دو با پیستون کار می‌کنند، اما تفاوت قهوه‌ی دم‌شده توسط ائروپرس در این است که به علت استفاده از فیلتر کاغذی دُردی از خود در فنجان باقی نمی‌گذارد و هم‌چنین می‌توان از درجه‌ی آسیاب ریزتری برای دانه‌های قهوه در آن استفاده کرد و در نتیجه طعم بیشتری از آن‌ها استخراج کرد
تاریخچه قهوه ساز ها – قسمت هفتم – اسپرسو(espresso)
ساز و کار اصلی دستگاه اسپرسو بدین صورت است که اجزاء دستگاه آب داغ را با فشار از درون دانه‌های بسیار ریز قهوه عبور می‌دهند تا قهوه‌ی اسپرسوی فشرده و غلیظی بدست بیاید.
تاریخچه قهوه ساز ها – قسمت هشتم – جذوه ترکی
شاید قهوه ترک یا عربی قدیمی‌ترین شیوه دم کردن قهوه باشد که تا کنون باقی مانده این شیوه دم‌کردن قهوه یکی از محبوب‌ترین انواع قهوه‌هاست که در قرن 15 میلادی رواج پیدا کرد. هرچند که بنظر می‌رسد منشاء این شیوه دم کردن شبه جزیره عرب و یا به تعبیر دقیق‌تر کشور یمن باشد ولی توسعه و معرفی قهوه و این شیوه آماده سازی توسط عثمانی‌ها این نوع قهوه را به‌نام قهوه ترک (Turkish Coffee) معروف کرده است.
دم کردن قهوه‌ی ترک یا عربی از دیرباز به وسیله‌ی قهوه‌جوش صورت می‌گرفته است، که در زبان ترکی بدان تورکا (Toorka)، جذوه (Cezve) به معنی گلدان و ایبریک (Ibrik) به معنی پارچ نیز می‌گویند. استفاده از این وسیله‌ی ساده از روش‌های مرسوم دم کردن قهوه در خاورمیانه و برخی دیگر نقاط دنیاست.
تجهیزاتی که برای دم کردن یک فنجان قهوه ترک بدان‌ها نیاز داریم یک آسیاب خوب، یک قاشق فلزی برای هم زدن قهوه و نیز یک منبع حرارتی مثل اجاق گاز یا اجاق برقی یا آتش است. البته در گذشته گاه قهوه‌جوش را بر روی شن‌های داغ سواحل مدیترانه قرار می‌دادند تا دم شود. برای دم کردن یک فنجان قهوه ترک باید از ریزترین سایز آسیاب دانه‌های قهوه استفاده کرد به طوری که پودر قهوه‌ای که در قهوه‌جوش می‌ریزیم بسیار لطیف باشد.
طراحی
تفاوت قهوه‌جوشی که از آن برای دم کردن قهوه ترک استفاده می‌شود با دیگر ظروف مسی و فلزی همچون شیرجوش این است که مساحت کفه‌ی آن کم است. هم‌چنین لبه‌ی بالایی قهوه‌جوش باریک‌تر از کفه‌ی آن است و بر روی آن یک یا دو شکاف آبریز نیز تعبیه شده است تا قهوه راحت‌تر درون فنجان ریخته شود.
حین دم کردن قهوه ترک، کفی روی مایع ایجاد می‌شود و اگر مساحت کفه‌ی ظرف زیاد باشد، مقدار زیادی از این کف‌های ایجاد شده به لبه‌های ظرف خواهند چسبید و در نتیجه هرز خواهند رفت. به همین علت از یک قهوه‌جوش با گنجایش 240 میلی‌لیتر نهایتاٌ یک تا دو فنجان قهوه می‌توان گرفت چون قهوه‌جوش گنجایش بیشتر از آن را ندارد و در ضمن باید حجم زیادی از آن را در ابتدا خالی بگذاریم چراکه قهوه کف می‌کند و بالا می‌آید و اگر قهوه‌جوش را بیش از اندازه پر کرده باشیم سرریز می‌شود.
البته قهوه‌جوش‌هایی با گنجایش 300 و 360 میلی‌لیتر نیز وجود دارند. از دیگر اجزاء تشکیل‌دهنده‌ی قهوه‌جوش یک دسته‌ی نسبتاٌ دراز است که اغلب از جنس چوب است. ترکیب ظرف مسی و دسته‌ی چوبی در قهوه‌جوش ترکیب رایج و مناسبی‌ست.